W dniu 4 marca 2020 roku u pierwszego w Polsce pacjenta (tzw. „pacjenta zero”), wykryto obecność wirusa SARS-CoV-2. W pierwszy weekend czerwca wirusa zdiagnozowano już u niemal 1200 osób. Na razie krzywa zachorowań stale rośnie, jednak po ustaniu stanu epidemii wśród osób poszkodowanych i ich rodzin zapewne pojawią się pytania od kogo i na jakiej podstawie mogą dochodzić swoich praw na drodze postępowania sądowego.
Wskazać należy, że w większości przypadków poszkodowany po pierwsze może nie wiedzieć gdzie i od kogo dokładnie zaraził się wirusem, po drugie, nawet podejrzewając, iż zaraził się w konkretnym miejscu i od konkretnej osoby, może mieć nie lada trudności z udowodnieniem tego faktu przed wymiarem sprawiedliwości. Zarówno w procesie cywilnym jak i karnym istnieje reguła tzw. ciężaru dowodu („onus probandi”), stanowiąca, że obowiązek udowodnienia danego twierdzenia spoczywa na osobie podnoszącej to twierdzenie przed sądem. Zwłaszcza w procesie cywilnym, szczegółowego znaczenia nabiera aktywność procesowa stron w prezentowaniu dowodów oraz przytaczaniu faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 kwietnia 2019 roku, I UK 44/18). Sąd zachowuje postawę bierną – nie ma obowiązku dążenia do wszechstronnego zbadania wszystkich okoliczności sprawy i wyjaśnienia rzeczywistej treści stosunków faktycznych i prawnych. Powyższe może niejako przemawiać na niekorzyść strony próbującej udowodnić daną okoliczność. Z drugiej strony, przepisy procedury cywilnej, w przeciwieństwie do karnej, nie ustanawiają zasady rozstrzygania wątpliwości na korzyść którejkolwiek ze stron procesowych. W procedurze karnej konieczne jest wykazanie winy oskarżonego w sposób jednoznaczny i niebudzący wątpliwości. W innym wypadku, sąd ma prawo skorzystać z wyrażonej w art. 5 § 2 k.p.k. zasady „in dubio pro reo”, rozstrzygając niedające się usunąć wątpliwości na korzyść oskarżonego. To w konsekwencji może doprowadzić do nieponiesienia przez niego w ogóle odpowiedzialności za przypisywany czyn. Niewykazanie przez oskarżyciela winy oskarżonego w sposób jednoznaczny skutkować może wynikiem w postaci uniewinnienia sprawcy.
W wypadku zarażenia koronawirusem właściwe wydaje się najpierw złożenie przez poszkodowanego zawiadomienia do prokuratury o możliwości popełnienia przestępstwa przez dany podmiot na podstawie art. 161 k.k. albo art. 165 k.k. i dochodzenie swoich praw na drodze postępowania karnego. Dopiero w dalszej kolejności należy rozważyć wytoczenie powództwa obejmującego żądanie zapłaty i dochodzić swoich roszczeń cywilnoprawnych.
Ustawą z dnia 31 marca 2020 roku o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw[1] podwyższone zostały sankcje karne za narażenie na zakażenie lub zakażenie innej osoby lub grupy osób. Zgodnie ze znowelizowanym art. 161 § 2 k.k., kto wiedząc, że jest dotknięty chorobą zakaźną naraża bezpośrednio inną osobę na zarażenie taką chorobą podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5[2]. Wcześniej sankcją za przedmiotowe przestępstwo była kara grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 2 naraża na zarażenie wiele osób, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 (§ 3)[3]. Do art. 161 k.k. został dodany § 3, natomiast dotychczasowy § 3 stał się § 4. W nowym przepisie został ujęty typ kwalifikowany czynu zabronionego z art. 161 § 2 k.k., jakim jest narażenie na zarażenie wielu osób.
Przestępstwo z art. 161 § 2 i § 3 k.k. ma charakter materialny (skutkowy). Z literalnego brzmienia przepisu wynika, iż dla wypełnienia znamion tego przestępstwa, oprócz świadomości sprawcy, że jest dotknięty chorobą SARS-COVID-19, wystarczy jedynie wywołanie przez niego potencjalnego zagrożenia zarażeniem się innej osoby albo grupy osób, inaczej mówiąc, stworzenie okazji do przeniesienia wirusa na kolejną osobę albo grupę osób. Przestępstwo to może zostać popełnione przez sprawcę jedynie w sposób umyślny – z zamiarem bezpośrednim albo ewentualnym, zarówno poprzez działanie jak i zaniechanie.
Z punktu widzenia formułowania podstawy prawnej zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa istotne jest, że przepis art. 161 § 2 i § 3 k.k. pozostaje w zbiegu kumulatywnym z art. 155 k.k. (nieumyślne spowodowanie śmierci), art. 156 § 2 k.k. (spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu w sposób nieumyślny) oraz art. 157 § 1-3 (spowodowanie średniego i lekkiego uszczerbku na zdrowiu zarówno w sposób umyślny jak i nieumyślny).
Przestępstwo to należy do grupy tzw. przestępstw wnioskowych.
Istotnym z punktu widzenia obecnej sytuacji przepisem kodeksu karnego pozostaje także przepis art. 165 § 1 k.k. stanowiący, iż kto sprowadza niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób albo dla mienia w wielkich rozmiarach powodując zagrożenie epidemiologiczne lub szerzenie się choroby zakaźnej albo zarazy zwierzęcej lub roślinnej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8[4]. Jeżeli następstwem czynu jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (§ 2 k.k.). Jeżeli następstwem tego czynu jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Przedmiotowy przepis chroni dobro prawne jakim jest bezpieczeństwo powszechne. Ma on charakter materialny (skutkowy). W razie umyślnego popełnienia przedmiotowego przestępstwa (§ 2) skutek w postaci sprowadzenia niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia wielu osób sprawca musi obejmować zamiarem bezpośrednim albo ewentualnym. Natomiast nieumyślną postać przedmiotowego przestępstwa obejmować będzie sytuacje w których sprawca nie przestrzega przepisów obowiązujących w razie wystąpienia danej choroby.
Wskazane w przepisie znamię „zagrożenia epidemiologicznego”, oznacza powstanie stanu skutkującego rozprzestrzenianiem się choroby zakaźnej. Chorobą zakaźną natomiast jest choroba wywołana przez biologiczny czynnik chorobotwórczy[5]. Z kolei epidemia to wystąpienie na danym obszarze zakażeń lub zachorowań na chorobę zakaźną w liczbie wyraźnie większej niż we wcześniejszym okresie albo wystąpienie zakażeń lub chorób zakaźnych dotychczas niewystępujących[6].
W wypadku uznania w wyroku skazującym, że doszło do wypełnienia znamion typów czynów zabronionych wskazanych w art. 161 k.k. albo 165 k.k., zastosowanie znajdzie art. 46 k.k. stanowiący, iż w razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę[7]. Instytucja ta pozwala na uzyskanie odszkodowania już na etapie postępowania karnego, spełniając tym samym swój cel kompensacyjny. Warunkiem orzeczenia obowiązku z at. 46 k. k. jest istnienie szkody w chwili wyrokowania. Co istotne, ustalenia istnienia uszczerbku dokonuje się według tych samych reguł co w postępowaniu cywilnym. Samo wydanie orzeczenia o odszkodowaniu w postępowaniu karnym nie wpływa na zmianę przesłanek, od których zależy powstanie roszczenia odszkodowawczego i zasad ustalania wysokości odszkodowania (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 30 listopada 2016 roku, I ACa 712/16).
Kolejnym krokiem po uzyskaniu korzystnego dla strony rozstrzygnięcia w procesie karnym może być wystąpienie na drogę postępowania cywilnego i dochodzenie niezaspokojonych w postępowaniu karnym roszczeń przed sądem cywilnym.
aplikant adwokacki Karolina Pawnik
adwokat Grzegorz Górecki
[1] Dz.U.2020.374 | ustawa z dnia 2 marca 2020 r.
[2] Art. 161 zmieniony przez art. 13 pkt 1 ustawy z dnia 31 marca 2020 r. (Dz.U.2020.568) zmieniającej nin. ustawę z dniem 31 marca 2020 r.
[3] Art. 161 zmieniony przez art. 13 pkt 1 ustawy z dnia 31 marca 2020 r. (Dz.U.2020.568) zmieniającej nin. ustawę z dniem 31 marca 2020 r.
[4] Dz.U.2019.1950 t.j. | ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r.
[5] Art. 2 pkt 3 ustawy z 5.12.2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, Dz.U. z 2019 r. poz. 1239 ze zm.
[6] Artykuł 2 pkt 9 ustawy z 5.12.2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, Dz.U. z 2019 r. poz. 1239 ze zm.
[7] Dz.U.2019.1950 t.j. | ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r.