W związku z trwającą pandemią COVID19, rząd wprowadził szereg obostrzeń mających na celu ograniczenie lub całkowite zawieszenie prowadzenia działalności gospodarczej przez określone grupy przedsiębiorców.
Prowadzi to do realnych strat a niektórych przedsiębiorców doprowadziło do bankructwa, albo bardzo blisko tego progu.
Podstawy prawne wprowadzenia lockdown`u
Prawo do prowadzenia każdej działalności gospodarczej zgodnej z prawem jest uprawnieniem konstytucyjnym. Stosownie do art. 20 Konstytucji podstawę ustroju gospodarczej stanowi gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej. Stosownie natomiast do art. 22 Konstytucji ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy, ze względu na ważny interes publiczny. Zasadniczo więc wprowadzenie jakichkolwiek ograniczeń w drodze rozporządzenia jest w sposób oczywisty niezgodne z Konstytucją RP. Nadto nadmienić należy, że występowanie stanu epidemii choroby groźnej choroby zakaźnej winno być traktowane jako stan klęski żywiołowej, o którym mowa w art. 232 Konstytucji. Zasady postępowania oraz wprowadzenia stanu klęski żywiołowej określa Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej.
Stosownie do art. 3 ust. 1 pkt 1 tejże ustawy, przez klęskę żywiołową rozumie się katastrofę naturalną lub awarię techniczną, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób. Zaś stosownie do art. 3 ust. 1 pkt 2 w/w ustawy katastrofa naturalna to zdarzenie związane z działaniem sił natury, w tym między innymi występowanie chorób zakaźnych ludzi.
Stosownie do art. 4 i 5 Ustawy o stanie klęski żywiołowej, może on zostać wprowadzony rozporządzeniem Rady Ministrów. Po wprowadzeniu stanu klęski żywiołowej, stosownie do art. 21 omawianej ustawy, możliwe jest wprowadzenie określonych ograniczeń praw i wolności obywatelskich, w tym zawieszeniu działalności określonych przedsiębiorców.
Obostrzenia a ograniczenie działalności gospodarczej
Kolejną podstawą do wprowadzenia określonych ograniczeń wolności obywatelskich, w tym między innymi ograniczenia działalności gospodarczej stanowi Ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu chorób zakaźnych. Stosownie do art. 46 oraz 46b tej ustawy, w przypadku stanu zagrożenia epidemicznego można wprowadzić czasowe ograniczenia określonych zakresów działalności przedsiębiorców.
Reasumując powyższe podstawy, czasowe zawieszenie działalności określonych przedsiębiorców, tak jak odbywa się to w chwili obecnej, możliwe jest jedynie w przypadku wprowadzenia stany klęski żywiołowej.
Podstawy uzyskania odszkodowania za lockdown
Niewprowadzenie stanu klęski żywiołowej lub wprowadzenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej może być podstawą roszczeń odszkodowawczych, jeśli takiego stanu nie wprowadzono mimo faktycznych przesłanek to uzasadniających, lub jeśli zakazy dotyczące działalności gospodarczej zostały wprowadzone z naruszeniem reguł przewidzianych w Konstytucji oraz aktach prawnych, o których mowa we wcześniejszej części tego artykułu.
W przypadku ponawianych rozporządzeń dotyczących kolejnych ograniczeń i zakazów prowadzenia działalności, wydawanych na podstawie Ustawy o zapobieganiu i zwalczaniu chorób zakaźnych u ludzi, wprowadzenie faktycznego zakazu prowadzenia działalności nastąpiło z naruszeniem delegacji ustawowej – ustawa ta mówi bowiem o ograniczeniu zakresów prowadzonej działalności. Zatem rząd faktycznie wydał rozporządzenia bez podstawy prawnej w tym zakresie, naruszając przy tym Konstytucję RP.
Z drugiej strony podkreślić wymaga, że Ustawa o stanie klęski żywiołowej nie zawiera wymogu jego wprowadzenia, posługując się sformułowaniem „Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia, może wprowadzić stan klęski żywiołowej…” Przy czym nie oznacza to zupełnej dowolności. Jeśli bowiem zachodzą przesłanki wprowadzenia takiego stanu na całości lub części terytorium kraju, decyzja w tym zakresie nie może być pozostawiona całkowitej arbitralności i w tak zarysowanym stanie faktycznym można mówić już o obowiązku.
W zakresie przepisów bezpośrednio regulujących kwestię dochodzenia odszkodowania za niewydanie lub wydanie wadliwego aktu normatywnego, przesłanki odpowiedzialności Skarbu Państwa, wskazać należy na treść art. 417 oraz 4171 Kodeksu cywilnego. Stosownie do tych przepisów ponosi on odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niegodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej. W przypadku postrzegania źródła szkody w wydaniu wadliwych rozporządzeń wprowadzających zakazy w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej, stosowne postępowanie odszkodowawcze musi zostać poprzedzone stwierdzeniem we właściwym postępowaniu niezgodności aktu prawnego z Konstytucją lub ustawą. Mając na względzie, że w tym względzie właściwy jest Trybunał Konstytucyjny, ścieżka ta może być wątpliwa.
Prostszym, jednoetapowym, postępowaniem jest żądanie odszkodowania w związku z niewydaniem aktu normatywnego. W tym przypadku brak jest konieczności stwierdzania takiego obowiązku przez inny organ i o całości zasadności roszczenia orzeka sąd cywilny w ramach prowadzonego postępowania.
Ustalenie wysokości należnego odszkodowania za lockdown
Odszkodowanie należne na podstawie omawianych przepisów nie jest ograniczone charakterem doznanej szkody. Zatem zgodnie z art. 361§2 Kodeksu cywilnego odszkodowanie obejmuje nie tylko straty (czyli szkodę rzeczywistą rozumianą jako ubytek w dotychczasowym majątku), ale również utracone korzyści, które poszkodowany mógłby osiągnąć gdyby szkody nie wyrządzono. Podstawą do ustalenia wysokości odszkodowania może być zatem porównanie wyników finansowych analogicznych okresów sprzed wprowadzenia lockdownu oraz po jego wprowadzeniu. W tym zakresie pomocna może być zasada wprowadzona przez przepis z art. 322 Kodeksu postępowania cywilnego, stosownie do którego w przypadku braku możliwości ścisłego udowodnienia wysokości roszczenia odszkodowawczego, sąd może zasądzić odpowiednią sumę według jego oceny.
Sąd właściwy
W omawianych sprawach, jeśli wartość dochodzonego roszczenia przekracza 75 tysięcy złotych, właściwe będą sądy okręgowe. W przypadku roszczeń o mniejszej wartości, właściwym do rozpoznania będzie sąd rejonowy.
adwokat Grzegorz Górecki